‘Vrije toegang tot bibliotheek moet sociaal recht zijn’
Door de bril van Europa kijkt beleidsadviseur Klaas Gommers naar het Nederlandse bibliotheekstelsel. Wat blijkt? Waar ons land opvalt door leeftijdsgrenzen en lidmaatschapsbijdragen, beschouwen de meeste Europese landen een vrije bibliotheektoegang als een vanzelfsprekend sociaal recht.
Gommers is beleidsadviseur verenigingszaken bij de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB). Daarnaast is hij co-voorzitter van de Europese expertgroep Open Method of Coordination (OMC), ingesteld door de Cultuurcommissie van de Europese Raad. De groep houdt zich nu anderhalf jaar bezig met de vraag hoe de meervoudige rollen van bibliotheken versterkt en breder zichtbaar gemaakt kunnen worden.
Een belangrijk thema dat hierbij op tafel ligt: vrije toegang tot bibliotheken voor iedereen. “Vrije toegang moet je zien als een sociaal recht”, zegt Gommers en hij koppelt daar meteen een ‘stevige ambitie’ aan: dat zou moeten gelden in heel Europa. “Net zoals toegang tot onderwijs en zorg een basisprincipe is binnen de Europese Unie.”
In twee derde van de EU-landen is onbelemmerde toegang tot de bibliotheek voor iedereen geregeld via wetgeving of nationaal beleid. Buiten de EU zien we hetzelfde in landen als Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten.
In Nederland is het bibliotheeklidmaatschap pas sinds 2022 gratis tot 18 jaar. In behoorlijk wat gemeenten is die grens inmiddels opgetrokken tot 27 jaar. En zeer recent heeft de Bibliotheek Rotterdam de toegang volledig kosteloos gemaakt voor alle leeftijden (zie het artikel met de directeur-bestuurder in dit magazine).
In de rest van het land vormen contributie en uitleenboetes nog een drempel. Uit recent onderzoek van Motivaction blijkt dat één op de drie niet-gebruikers de bibliotheek niet bezoeken omdat zij er geen lid van zijn.
Foto: Klaas Gommers, beleidsadviseur VOB
Democratie vraagt om drempelloze toegang
Wat opvalt in de OMC-discussies is dat landen met nog jonge democratische ontwikkelingen hun bibliotheken actief omarmen als hoeksteen van de samenleving. “In Oost-Europa hoor je: je bent geen democratie zonder bibliotheek”, vertelt Gommers. Ook in Scandinavië is men verbaasd dat in Nederland überhaupt betaald moet worden voor een lidmaatschap.
Volgens de expertgroep is het wegnemen van financiële drempels essentieel om bibliotheken te kunnen laten functioneren als open huis van kennis, cultuur en ontmoeting. “De bibliotheek is niet alleen een uitleenpunt, maar een plek voor studie, democratische ontwikkeling, duurzaamheid en sociale verbinding”, aldus Gommers.
Gratis komt met een prijskaartje
Een veelgehoord tegenargument in Nederland is: wie betaalt het als het lidmaatschap voor iedereen gratis wordt? Volgens Gommers vraagt het vooral om een andere manier van kijken naar financiering.
“De impact van de bibliotheek is enorm in het onderwijs-, zorg- en sociale domein. Tegelijkertijd wordt verreweg het grootste deel vanuit cultuurbudget gefinancierd. Daarbij blijkt dat boetevrij opereren en gratis lidmaatschap voor jongeren in de praktijk geen kapitalen hoeft te kosten.”
In Nederland leunen bibliotheken nog altijd sterk op eigen inkomsten. Die bedragen zo’n 84 miljoen euro, op een totaal van 625 miljoen euro voor de gehele financiering van het openbare bibliotheekstelsel.
Zijn er dan geen knelpunten qua financiering of compensatie in andere landen waar de toegang vrij is?
Gommers: “Een van de knelpunten is online toegang. Die is per land anders georganiseerd. Wij zijn in Nederland uniek met het systeem one copy multiple user (één e-boek mag door meerdere gebruikers tegelijk worden gelezen, red.), maar hier zijn wel (financiële) voorwaarden aan verbonden. Andere landen hebben gratis toegang tot de online bibliotheek, maar moeten wachten tot e-books beschikbaar zijn en hebben soms een beperkte collectie.”
Handreiking en opschaling
Volgens de beleidsadviseur ligt er een belangrijke rol voor de provinciale ondersteuningsinstellingen als Cubiss-Bisc. Samen met de VOB en de KB – verantwoordelijk voor de online bibliotheek – kunnen zij zorgen voor kennisdeling, coördinatie en opschaling. En kunnen zij op zoek gaan naar de juiste vorm.
“Het staat nu ook in de nieuwe Netwerkagenda Bibliotheken: laten we een handreiking maken voor het verruimen van het gratis lidmaatschap en onderzoeken wat werkt. Zorg dat bibliotheken niet allemaal het wiel opnieuw hoeven uit te vinden. Maak zichtbaar wat het oplevert. Dat is wat mij betreft niet het aantal uitleningen, maar juist de verbinding met gebruikers die je ziet ontstaan.”
Vrije toegang is volgens hem hoe dan ook iets dat eraan zit te komen. Hij ziet dat meerdere politieke partijen het in ieder geval willen onderzoeken. Voor Gommers is de kernvraag uiteindelijk niet financieel, maar sociaal-maatschappelijk. “Hoe zorgen we ervoor dat iedereen gebruik kan maken van de bibliotheek als basisvoorziening, in plaats van het te hebben over een puur financiële transitie.”
De Europese expertgroep OMC presenteert later dit jaar haar aanbevelingen.
Foto: Meryem van Gelder, VOB-adviseur public affairs
Gemeenteraadsverkiezingen: lobbyen voor vrije toegang
In aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van 18 maart 2026 ontwikkelde de VOB een routekaart met gereedschapskist voor bibliotheken die lokaal willen lobbyen voor onder meer een (verruiming van) gratis lidmaatschap. De set bevat zo ook een template voor een positioneringsdocument, af te stemmen op de lokale boodschap. “We willen bibliotheken inzicht geven in het gemeentelijke verkiezingsproces en de momenten waarop zij daar effectief op kunnen inspelen”, zegt VOB-adviseur public affairs Meryem van Gelder.
Het past volgens haar prima bij de landelijke trend die de VOB bij steeds meer bibliotheken ziet. “Als je wilt dat het bibliotheekwerk voor iedereen toegankelijk is, dan is het gratis lidmaatschap een heel mooi middel om dat te bewerkstelligen. Het kan richting de verkiezingen iets zijn waaraan politieke partijen zich kunnen verbinden.”
Gemeenten moeten sowieso aan de slag met hun bibliotheek vanwege de zorgplicht die volgend jaar landelijk van kracht wordt. Het toegankelijker maken van de bieb is daar een onderdeel van. De VOB stimuleert bibliotheken ook daarom dit thema nu te agenderen. Van Gelder: “We hebben op kennisplatform Biebtobieb een gezamenlijke groep belangenbehartiging richting de gemeenteraadsverkiezingen. Ik wil iedereen uitnodigen die zich vanuit de bibliotheken met dit thema bezighouden, om daar ervaringen en tips in te delen.”