Burgerwetenschap: Hoe bibliotheken van burgers heuse wetenschappers maken
In Bibliotheek Dommeldal wordt burgerschap op een innovatieve manier gestimuleerd door middel van burgerwetenschap, ook wel bekend als ‘citizen science’. Theo van den Broek, coördinator Digitaal Burgerschap bij Bibliotheek Dommeldal in Geldrop, vertelt vol enthousiasme over hoe de bibliotheek burgers betrekt bij wetenschappelijk onderzoek. Van vogeltellingen en bijenonderzoek tot fijnstofmetingen met meetapparatuur. Het doel is om het wetenschappelijk denken van burgers te bevorderen en de banden tussen buurtbewoners te versterken.
Wat is burgerwetenschap?
Burgerwetenschap is een concept waarbij burgers actief deelnemen aan wetenschappelijk onderzoek. "De kern is dat mensen zelf aan de slag gaan met vraagstukken die voor henzelf of hun omgeving belangrijk zijn," legt Theo uit. Het idee is dat iedereen, ongeacht achtergrond of opleiding, een bijdrage kan leveren aan wetenschappelijk onderzoek. Dit kan variëren van laagdrempelige projecten zoals de tuinvogeltelling, tot complexere onderzoeken met gespecialiseerde meetapparatuur. Theo benadrukt: "Het mooie is dat mensen niet alleen wetenschappelijk inzicht ontwikkelen, maar ook meer verbonden raken met elkaar en hun gemeenschap."
Waarom burgerwetenschap in de Bibliotheek?
Theo ziet een cruciale rol weggelegd voor bibliotheken in het stimuleren van burgerwetenschap. "De Bibliotheek is dé plek waar mensen laagdrempelig toegang hebben tot informatie, kennis en wetenschap," zegt hij. Volgens hem zijn bibliotheken bij uitstek geschikt om burgers te ondersteunen bij hun onderzoek door het organiseren van dialogen, het uitnodigen van experts of het uitlenen van meetapparatuur. "We willen dat mensen wetenschappelijk leren denken. Dit is belangrijk als wapen tegen nepnieuws en helpt om een onderzoekende houding te ontwikkelen."
Theo vertelt dat Bibliotheek Dommeldal, met behulp van verschillende stimuleringsregelingen (o.a. van Stichting Pica), is gestart met burgerwetenschapsprojecten. "We zijn begonnen met het verkennen van wat er allemaal al bestond aan verenigingen, initiatieven en projecten in ons werkgebied. Vanuit die verkenning hebben we allerlei activiteiten opgezet."
“We willen dat mensen wetenschappelijk leren denken. Dit is belangrijk als wapen tegen nepnieuws en helpt om een onderzoekende houding te ontwikkelen.”
Voorbeelden van succesvolle projecten
Een van de meest succesvolle initiatieven is de Tuinvogeltelling. Theo: "We organiseerden een ontbijt in de bibliotheek waarbij iedereen welkom was.” Theo verzorgde een presentatie over vogelnesten, het herkennen van vogels en de invloed van plastic.
Ook de Bijentelling was een groot succes. “We hadden dertig deelnemers. Deze bijeenkomst had iets meer concurrentie van andere activiteiten in het voorjaar. Je wordt heel vrolijk van al die mensen die enthousiast bezig zijn met de natuur," aldus Theo.
Een ander indrukwekkend project is het Exposoom-onderzoek in samenwerking met de Universiteit Utrecht. Hierbij onderzochten burgers welke factoren buiten het lichaam, zoals luchtvervuiling en leefgewoontes, invloed hebben op hun gezondheid. Theo legt uit: "Deelnemers kregen meetapparatuur thuisgestuurd, zoals een fijnstofmeter en een polsbandje dat alle stoffen meet waarmee je in aanraking komt. Deze gegevens werden vervolgens geanalyseerd door de universiteit." Dit project wordt in november 2024 opnieuw gestart vanwege de grote belangstelling.
Nationale Vogeltelling ontbijt
De toekomst: Meet-o-theek en nieuwe initiatieven
Bibliotheek Dommeldal is altijd op zoek naar nieuwe manieren om burgerwetenschap te integreren in hun aanbod. Zo zijn ze bezig met het opzetten van een meet-o-theek, waar burgers meetapparatuur kunnen lenen om zelf thuis onderzoek te doen. Theo licht toe: "We gaan onder andere fijnstofmeters, luchtvochtigheidsmeters, vleermuisdetectors en wildcamera’s uitlenen. Zo kunnen mensen in hun eigen leefomgeving meten en worden ze zich bewuster van hun omgeving." Dit project is geïnspireerd door Forum Groningen, waar de meet-o-theek al succesvol draait. “Wij gaan het aan onze catalogus toevoegen, zodat burgers de meetapparatuur net als een boek kunnen reserveren.”
In januari 2025 start Bibliotheek Dommeldal samen met de Universiteit Utrecht (UU), de gemeente, en lokale burgers een project waarbij een meetauto wordt ingezet om zeven soorten fijnstof te meten: De Air View Car. Het burgerinitiatief uit Son en Breugel gaat de meetauto van de UU gebruiken voor metingen die plaatsvinden in 2026 en 2027. Daarmee wordt de auto als eerste in Nederland middels een burgerinitiatief ingezet. En Theo verkent momenteel de mogelijkheid om een project te starten waarbij burgers meewerken aan onderzoek naar zwarte gaten. “Zo brengen we wetenschap dichter bij de mensen."
Een oproep aan andere bibliotheken
Theo heeft een duidelijke boodschap voor andere bibliotheken die willen beginnen met burgerwetenschap: "Start gewoon een pilot en probeer het uit! Begin klein, zoals met de tuinvogeltelling in januari. Het kost niet veel en de materialen zijn online beschikbaar via Vogelbescherming Nederland.
Het mooie aan burgerwetenschap is dat het heel laagdrempelig kan zijn en snel een grote impact heeft. En iedereen kan eraan deelnemen. Van jong tot oud.” Lachend voegt hij nog toe: “Zorg wel voor genoeg borden en bestek.”
Hij wijst erop dat het belangrijk is om samen te werken met universiteiten en andere organisaties: "Maak gebruik van de kennis en middelen die zij kunnen bieden. Wij hebben bijvoorbeeld veel profijt gehad van onze samenwerking met de UU en het IVN (Instituut voor Natuureducatie). Samen bereik je meer."
“Het mooie aan burgerwetenschap is dat het heel laagdrempelig kan zijn en snel een grote impact heeft.”
Actief burgerschap begint hier
Burgerwetenschap is een krachtig middel om burgers niet alleen wetenschappelijk te laten denken, maar ook om hen actiever te betrekken bij hun lokale gemeenschap. Bibliotheek Dommeldal heeft laten zien dat dit kan, en dat het loont. "We zien dat mensen enthousiast worden, nieuwe vaardigheden leren en zich verbonden voelen met hun buurt," zegt Theo. "Dat is waar het uiteindelijk om draait: goed burgerschap bevorderen door mensen te laten participeren en samenwerken aan iets wat groter is dan henzelf."
Voor bibliotheken die hun rol als lokale spil in de gemeenschap willen versterken, biedt burgerwetenschap een unieke kans. Zoals Theo het samenvat: "De Bibliotheek is niet meer alleen een plek om boeken te lenen, maar een ontmoetingsplek waar wetenschap, gemeenschap en burgerschap samenkomen."
Theo van den Broek (66) is coördinator Digitaal Burgerschap bij Bibliotheek Dommeldal in Geldrop. Met een achtergrond in informatietechnologie en bijna veertig jaar aan ervaring in de bibliotheekwereld, heeft Theo diverse functies vervuld, waaronder in educatie en leesbevordering. In zijn huidige rol zet hij zich in voor het vergroten van digitale vaardigheden en wetenschappelijk denken bij burgers, waarbij hij burgerwetenschap (citizen science) actief inzet om lokaal burgerschap te bevorderen en mensen met elkaar te verbinden.
Recept: Broodje Burgerwetenschap
Burgerwetenschap is in trek. Dit is een hedendaags recept waarbij burgers hun vingers aflikken. Deelnemers dragen namelijk zelf actief bij aan lokale wetenschappelijke projecten. De impact is goed gevuld: deelnemers verbeteren hun wetenschappelijke geletterdheid, versterken gemeenschapsbanden én dragen bij aan projecten die direct invloed hebben op hun leefomgeving. Win voor de kok, win voor de burgers aan tafel en win voor de wetenschap.
Ingrediëntenlijst
- Toegewijde coördinator en vrijwilligers
- Partners: (lokale) experts, educatieve en wetenschappelijke instellingen
- Ruimtes voor workshops
- Burgers, geen voorkeur voor opleiding of achtergrond
- Presentatiemiddelen
- Budget voor materiaal en promotieactiviteiten
- Eventueel apparatuur, zoals meetapparatuur, om uit te lenen
- Stimuleringsregelingen, zoals Stichting Pica (optioneel)
- Voldoende borden, bestek, koffie en thee
Bereidingswijze
- Start met het verkennen van reeds bestaande verenigingen, initiatieven en projecten in je werkgebied. Breng vervolgens mogelijke partners in kaart, bij voorkeur lokaal. Betrek ook de burgers zelf bij het kiezen van projecten. Ga bijvoorbeeld naar lokale verenigingen. Bespreek wat daar speelt en hoe burgerwetenschap daarbij kan helpen. Zo betrek je de burgers niet alleen in het verzamelen van data, maar óók bij het formuleren van de onderzoeksvraag. Zo vergroot je de betrokkenheid en de impact.
- Onderzoek vervolgens aan welke bestaande programmering je de activiteiten rond burgerwetenschap kunt koppelen. Zo versterken de smaken van de Bibliotheek en je lokale netwerk elkaar.
- Vanuit de verkenning kun je al eerste activiteiten opzetten. Begin met kleine porties. Zo ontdek je wat er aanslaat en wat niet. Maak gebruik van gemeenschapskanalen om deelnemers te werven.
- Verzamel de feedback en pas je recept continu aan voor het beste en lekkerste eindresultaat.