Rotterdam pioniert met gratis lidmaatschap voor iedereen
Als eerste stad in Nederland heeft Rotterdam op 1 mei jl. het bibliotheeklidmaatschap voor alle leeftijden gratis gemaakt en boetevrij lenen ingevoerd. Sindsdien hebben zich al 6.500 nieuwe leden kosteloos aangemeld, bovenop de bestaande 100.000 leden.
In Rotterdam is het percentage laaggeletterdheid hoog, met 21 procent van de beroepsbevolking. Ter vergelijking: het landelijk gemiddelde schommelt tussen de 11 en 17 procent. Het was een belangrijke reden voor de Bibliotheek Rotterdam om over te schakelen op een gratis lidmaatschap voor iedereen, inclusief een boetevrij systeem.
Dat zegt Alice Vlaanderen, sinds 1 juli 2023 directeur-bestuurder van deze bibliotheek met 22 vestigingen (‘bijna 23!’). “We hopen dat door deze beweging veel meer mensen gaan lezen. Taal en taalvaardigheid, dat is eigenlijk onze core business. Om de wereld om je heen te kunnen begrijpen, is taal essentieel.”
Over een psychologische drempel Volgens haar help je mensen ook over een soort psychologische drempel: die bibliotheek is niet langer iets waarvoor ik moet betalen en het risico loop op boetes. Daarnaast kunnen bezoekers gebruikmaken van een breed palet aan voorzieningen zoals een Taalcafé, Informatiepunt Digitale Overheid, juridische hulpverlening, cursussen en het bezoeken van tentoonstellingen.
Deze activiteiten dragen bovendien bij aan de vorming van een bibliotheek-community, die ontmoeting stimuleert. “Heel mooi dat we al direct in de eerste maanden na de veranderingen veel meer mensen welkom hebben kunnen heten in de community”, reageert Vlaanderen verheugd.
De Bibliotheek Rotterdam merkte ook – en zal daarin beslist niet de enige zijn – dat jongeren massaal afhaken als ze 18 jaar worden en moeten gaan betalen voor een lidmaatschap. Én dat ze wel weer gaan lezen als ze wat ouder zijn. Die periode willen ze in Rotterdam met het gratis lidmaatschap overbruggen.
Foto: Alice Vlaanderen Directeur-bestuurder de Bibliotheek Rotterdam
‘Opvangen binnen de begroting’
Wie gaat dat betalen? Lidmaatschappen en boetes zijn inkomstenbronnen voor een bieb. “Hoe pervers dat ook is, boetes leverden ons een behoorlijk bedrag op”, becijfert de directeur-bestuurder. “We hebben gekeken hoe we het allemaal konden opvangen binnen onze begroting en dat is zonder al te veel geschuif gelukt.”
Eigenlijk had de Bibliotheek Rotterdam het gratis lidmaatschap in september 2024 willen introduceren. Destijds liep ze echter tegen het btw-obstakel aan: als het gratis is, moet er economische activiteit tegenover staan. Anders mag btw over kosten zoals huur en investeringen – de hoofdlocatie staat een meerjarige verbouwing te wachten – niet teruggevraagd worden.
“Uiteindelijk vonden we een oplossing: de gemeente betaalt de gratis abonnementen via een prijssubsidie. Zo blijft het een betaalde dienst en de btw aftrekbaar. Dankzij deze constructie, waarvoor de gemeente de decentralisatie-uitkering van het Rijk gebruikt, kost het de gemeente en ons, als bibliotheek, niets extra’s”, aldus Vlaanderen.
‘Boetevrij trekt mensen over de streep’ De Bibliotheek Rotterdam heeft ook nog steeds een betaald abonnement met meer service. Kun je bij een gratis lidmaatschap maar zes materialen per jaar lenen, voor 4 euro per maand is dat onbeperkt. Niettemin maakten 100 betalende leden na 1 mei de overstap naar ‘kosteloos’.
“Maar alleen al in mei hebben we 500 nieuwe betalende leden voor een abonnement van vier euro per maand kunnen inschrijven, ongeveer het dubbele van het aantal in een vergelijkbare maand”, geeft de directeur-bestuurder aan. De vele publiciteit, ook in landelijke media, zal daaraan ongetwijfeld hebben bijgedragen. “En we zijn nu boetevrij. Dat heeft ook veel mensen over de streep getrokken.”
Beginperiode intensief De groei in bezoekersaantallen betekent ook een verzwaarde belasting van de faciliteiten: meer schoonmaakkosten, grotere behoefte aan anderstalige titels en een bredere collectie. Toch is dat volgens Vlaanderen goed te managen. Zo verliep ongeveer de helft van de nieuwe aanmeldingen online, wat de druk op de balie niet al te veel verhoogt.
Wel vergde de start extra inzet. De ICT-afdeling moest het abonnementensysteem aanpassen, het klantcontactcentrum moest goed toegerust zijn om alle vragen te kunnen beantwoorden. “Vooral de beginperiode was heel intensief”, herinnert Vlaanderen zich.
“Ook is uitgebreid gekeken naar hoe andere bibliotheken experimenteren met een gratis lidmaatschap, eventueel voor bepaalde leeftijdscategorieën. Iedereen was heel open in het delen van kennis. Net als wij: we delen onze cijfers en businesscase graag.” Lokale partners, bijvoorbeeld huisartsen en scholen, werden ruim van tevoren geïnformeerd dat dit aanbod er aan kwam, zodat zij hun bezoekers ook goed konden informeren. “Je wilt dat niemand zich overvallen voelt.”
Ook intern is het enthousiasme groot, merkt zij. “Medewerkers zijn blij dat ze dit aanbod kunnen delen en zien vervolgens ook dat het werkt, door meer drukte op de werkvloer en het toegenomen aantal leden.”
Impuls voor landelijke discussie Vlaanderen hoopt dat het Rotterdamse voorbeeld de landelijke discussie aanjaagt en andere steden een boost geeft. Ze werkt zelf pas twee jaar in deze sector en vond het van meet af aan bijzonder dat bibliotheken in Nederland nog geen gratis basisvoorziening zijn. Ze ziet dat het onderwerp inmiddels hoger op de politieke agenda staat, zowel landelijk als lokaal.
Hoewel andere bibliotheken al experimenteerden met gratis lidmaatschap tot 27 jaar, is Rotterdam de eerste die het volledig gratis maakt voor iedereen. “We willen echt niet met alle eer strijken, maar we hebben wel nét dat stapje extra gezet. En daar zijn we heel trots op.”